Μετά τον Χειμώνα

Τα νεοκλασικά. Και μετά;

Μετά, η αρχιτεκτονική και το ντιζάιν της δεκαετίας του 30’.
Την επόμενη φορά που θα έρθεις αντιμέτωπος με massive όγκους μπετόν αποφάσισε για την στάση που θα ήθελες να τηρήσεις απέναντι σ'αυτό. Έτσι ακριβώς όπως αποφάσισε ο μεσοπόλεμος τω καιρώ εκείνω.Η περίοδος του μεσοπολέμου παρέμεινε ξεχασμένη για αρκετές δεκαετίες. Η έμφυτη τάση του ανθρώπου να απομνημονεύει τα σκοτεινότερα σημεία της ιστορίας τον εξοβέλισε από τις αποθήκες της μνήμης.

Είναι καιρός τώρα που η μέρα μεγαλώνει.

Τα τεκμήρια βρίσκονται διάσπαρτα, τόσο στο ιστορικό κέντρο των Αθηνών όσο και στις συνοικίες Κολωνακίου και Ευαγγελισμού, κατά μήκος της λεωφόρου Πατησίων καθώς και στη συνοικία των Εξαρχείων. Εφαλτήριο για την μετάλλαξη της πόλης και τη δημιουργία του αστικού ιστού υπήρξε η μεγάλη προσέλευση προσφύγων από την Μικρασία μετά την καταστροφή που υπέστη ο εκεί Ελληνισμός. Η μετάλλαξη αυτή θα πρέπει να υπήρξε αρκετά βίαιη -δεν εξηγείται διαφορετικά αυτό το χάος στο οποίο ζούμε σήμερα και μετά ψαχνόμαστε με τον πολεοδομικό σχεδιασμό και το γενικό οικοδομικό μπάχαλο- εφόσον μέσα σε 15 χρόνια σημειώνεται η γένεση της Μητρόπολης των Αθηνών. Οραματιστείτε την Αθήνα με τα σημαντικότερα νεοκλασικά που ξέρετε και τα οποία ανάγονται στο τελευταίο μισό του 19ου αιώνα. Αναλογιστείτε έπειτα πώς θα ήταν η σημερινή πόλη εάν η Ιωνική γη εξακολουθούσε να αποτελεί ελληνικό έδαφος. Προφανώς θα είχαν επεκταθεί τα όρια της πόλης και πολλά μοντέρνα κτίρια θα είχαν πάρει τη θέση κάποιων παλαιότερων. Αλλά...αυτό το αλλά είναι δικό σας για να του δώσετε όποιο τέλος θέλετε. Σαφώς το λεκανοπέδιο δεν θα είχε την ίδια όψη και δεν θα το προφέραμε με το στόμα στραβωμένο λες και κατάπιαμε ξύδι.

Από αυτό το σημείο λοιπόν κι έπειτα μπορούμε να μιλάμε για ένα μητροπολιτικό κέντρο. Δεδομένων των συνθηκών το εσωτερικό των οικιών επρόκειτο να αλλάξει ριζικά μέσα σε μια δεκαετία. Είναι το πέρασμα από την εποχή των σπιτιών στην εποχή των διαμερισμάτων. Εδώ δεν εξετάζω κατά πόσον αυτό ήταν τελικά θετικό η αρνητικό. Εφόσον η διαμόρφωση των χώρων γίνεται συνώνυμη με τον όρο «λειτουργικότητα» οι αλλαγές συνοψίζονται χονδροειδώς στα εξής σημεία:
1. Απουσιάζουν ή περιορίζονται οι χώροι μετάβασης, όπως για παράδειμα το χωλ και οι διάδρομοι διότι δεν εξυπηρετούν κάποιο σκοπό, είναι κατά κύριο λόγο άχρηστοι.
2. Περιορίζεται το ύψος των δωματίων.
3. Σταδιακά εξαφανίζεται η γύψινη διακόσμηση που παραπέμπει σε κλασικά πρότυπα (ταινίες, ροζέτες κ.ο.κ.)
4. Εξασφαλίζεται ο άπλετος φωτισμός με τα πολλά ανοίγματα (ζώνες παραθύρων, εξώστες, πόρτες)
5. Μειώνεται η έκταση του τυπικού διαμερίσματος. Αυτό συνδέεται άμεσα με τις αλλαγές που παρατηρούνται στο μέγεθος και στη σύνθεση της οικογένειας.

Λαμβάνοντας υπόψην τα όσα λέχθηκαν πιο πάνω είμαστε έτοιμοι να πάρουμε τους δρόμους για να δούμε αυτά τα μνημεία in situ και να επισημάνουμε τα δυο κύρια ρεύματα που διαμορφώνονται κατά την δεκαετία του 30’. Πρόκειται για δυο εν μέρει αντίθετα και εν μέρει συγκλίνοντα ρεύματα: Τον κλασικισμό (βλ. Πολυκατοικίες Βασ. Σοφίας 29, Ευαγγελισμός και Ηπείρου 17, Μουσείο) και το μοντερνισμό (βλ. Σκουφά 26, Πλατεία Φιλικής Εταιρείας, Κολωνάκι και Θεμιστοκλέους 80-Αραχώβης 61 πλατεία Εξαρχείων, γνωστή και ως «Η Μπλε Πολυκατοικία»). Ο λόγος που έγινε περί σύγκλισης των δύο ρευμάτων έχει να κάνει με το ότι ο μοντερνισμός προέκυψε από την πρωταρχική ύλη του κλασικισμού που δεν ήταν άλλη από την κλασική αρχαιότητα.Υπήρξε δηλαδή ένα είδος υβριδικό και ως τέτοιο πρέπει να εξετάζεται (Art Deco-Διακοσμητική αρχιτεκτονική).
Σύμβολο του μοντερνισμού είναι το έρκερ. Πρόκειται για προεξέχοντα του επιπέδου της όψης όγκου ο οποίος την διαλύει σε επάλληλα επίπεδα και δημιουργεί μια ασυμμετρία στο κτίριο ενώ παράλληλα αποδυναμώνει τη γωνία. Το πρώτο επίπεδο ορίζεται από τα πλήρη μέλη του έρκερ και τα στηθαία των εξωστών ενώ το δεύτερο ορίζεται από το κατακόρυφο επίπεδο του κυρίως τοίχου. Το έρκερ προυπήρχε ήδη από τη δεκαετία του 20’ και απλά μεταγράφηκε στις αισθητικές ανάγκες της εποχής. Αυτός ο «συνδετικός κρίκος» όπως θα το χαρακτηρίζαμε γίνεται συρμός κατά την πενταετία 1932-1937. Φαίνεται πως από το 1937 τέθηκε σε ίσχυ κάποια νομοθετική απαγόρευση του έρκερ οπότε και σταμάτησε να εμφανίζεται. Το έρκερ μπορεί να είναι αυτόνομο ή σε σύμπλεγμα (π.χ. σύμπλεγμα έρκερ- εξώστη).

Ερχόμενοι τώρα στις κλασικιστικές δημιουργίες, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ένα μοντέρνο κλασικισμό ο οποίος βρίσκεται σε άρρηκτη σχέση με τη μητροπολιτική αρχιτεκτονική. Χαρακτηριστικά του κλασικισμού αποτελούν η συμμετρία στην οργάνωση των χώρων, η απουσία συγκεκριμένων κλασικών αναφορών (όπως για παράδειγμα στα νεοκλασικά των τελών του 19ου αι.), η λιτότητα και η οικονομία στη χρήση διακόσμου καθώς και η αφαιρετική διάθεση. Οι καταβολές αυτού του στυλ εντοπίζονται μάλλον στην αρχαϊκή περίοδο, και στην όση αυστηρότητα και αδρότητα αυτή κατείχε. Οι εντάσεις στις επιφάνειες είναι σχεδόν ανύπαρκτες και μόνο η είσοδος δέχεται μνημειακή επεξεργασία.

Τόσο ο μοντερνισμός όσο και ο κλασικισμός απευθύνονται σε ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Αυτό άλλωστε είναι αυταπόδεικτο. Παρόλα αυτά αξίζει να σημειωθεί ότι ο κλασικισμός εμφανίζεται σε συνοικίες της εύπορης τάξης την οποία χαρακτήριζε όχι μόνο η ιδιοκτησία αλλά και το status (βλ. Κολωνάκι). Στις συνοικίες αυτές, όπου κατοικούν τα παλιά τζάκια των Αθηνών αποφεύγονται οι «εξτρεμιστικές μορφολογικές ακρότητες του μοντέρνου κινήματος». Στατιστικά έχουμε ένα ιδιοκτήτη ανά πολυκατοικία. Αντίθετα, η ακριβή, εμπορική αρχιτεκτονική του συρμού συνδέεται άμεσα με τα μεσαία στρώματα. Πρόκειται μάλλον για βεβιασμένη εκδήλωση πλούτου και επίδειξης καταναλωτισμού που δεν γίνεται αποδεκτή από τη συντηρητική κατεστημένη αριστοκρατία. Σε αυτή την περίπτωση οι πολυκατοικίες ανήκουν σε σύμπραξη είτε μικροκεφαλαιούχων ιδιοκτητών είτε αντιπαροχής (βλ. Ευαγγελισμός). Πρόκειται για την αστική τάξη που σπαργανωμένη ακόμα προσπαθεί να επιβληθεί στο κοινωνικό στερέωμα και να διεκδικήσει το μερίδιό της από την παραδοσιακή αριστοκρατία.

Mes Dames et monsieurs η πρωτόλεια Αθηναϊκή avant-garde.
Και αυτό εδώ είναι το μπετόν της.